प्रकरण ३ : शोध 8
हिंदी स्वातंत्र्यासाठी गेली २५ वर्षे आम्ही धडपडत आहोत. माझ्या आणि पुष्कळांच्या मनात या सर्व उद्योगांच्या पाठमागे इच्छा एकच आणि ती म्हणजे भारताला पुन्हा चैतन्यमय करावे, त्याच्या रोमरोमात नवजीवन संचारवावे. आम्हांला वाटत होते की प्रत्यक्ष कृतीतून, आपणहून अंगिकारलेल्या यातनांतून आणि यज्ञातून, त्यागातून आणि बलिदानातून, संकटे आणि धोके यांना स्वेच्छेने तोंड देऊन, आपणास जे अन्याय्य व चुकीचे वाटते, पापमय आणि दुष्ट वाटते, त्याला शरण न जाता, त्याच्यासमोर मान न वाकवता प्रसंग आल्यास मरणाला तोंड देऊनच हे राष्ट्र पुन्हा सजीव होईल; दीर्घ निद्रा संपून ते खडबडून जागे होईल, स्वत:ची संपलेली विद्युच्छक्ती पुन्हा नव्याने भरपूर भरून घेईल.
हिंदुस्थानातील ब्रिटिश सरकारशी आमचा अव्याहत झगडा चालू असताना आमचे डोळे सदैव आमच्या जनतेकडे होते. जनतेचे पुनरुज्जीवन हा आमचा मूलभूत हेतू आहे. हा हेतू कितपत साध्य होत आहे त्यावर राजकीय यशाची किंमत. आमची सर्व खटपट, सगळा उद्योग ह्या एका हेतूने चालत होते, व म्हणून कधी कधी आमचे वागणे मुत्सद्दयास न शोभेसे होई. परंतु केवळ राजकीय दृष्टीने आम्ही काम करीतच नव्हतो. राजकारणाच्या संकुचित वर्तुळात फिरणारे आम्ही नव्हतो. परकी आणि काही हिंदी टीकाकार आमच्या वर्तनाला हसत. आमच्या मार्गातील, वागण्यातील धरसोड पाहून ते टीका करीत. हा आमचा सारा मूर्खपणा असे त्यांना वाटे. आम्ही मूर्ख होतो की नव्हतो हे भावी इतिहासकार ठरवतील. आमचे ध्येय उच्च होते, आमची दृष्टी विशाल कालावर होती. कदाचित आम्ही मूर्खपणा केलाही असेल. संधिसाधू राजकारणाच्या दृष्टीने तसे दिसेलही. परंतु हिंदी जनतेची सारी पातळी उंच नेणे या ध्येयापासून आम्ही कधी चळलो नाही. मानसिक दृष्ट्या, आध्यात्मिक दृष्ट्या व अर्थात राजकीय दृष्ट्या ही सारी जनता उंच चढावी या हेतूपासून आम्ही कधी विचलित झालो नाही. राष्ट्राची, जनतेची, खरी आंतरिक शक्ती उभी करावी, या एका गोष्टीपाठीमागे आम्ही लागलो होतो. ही शक्ती एकदा उभी राहिली म्हणजे मग सार्‍या बाकीच्या गोष्टी सहजच येतील, अपरिहार्यपणे येतील अशी आम्हाला खात्री होती. मगरूर परकी सत्तेपुढे पिढ्यानपिढ्या चाललेली लज्जास्पद दास्यवृत्ती व भीरू शरणागतीची वृत्ती आम्हाला पार पुसून टाकावयाची होती.