Get it on Google Play
Download on the App Store

संध्या 172

काँग्रेसशीं वाटाघाटी करतां याव्यात म्हणून सरकारने सारे सत्याग्रही सोडले. मौलाना अबुल कलम आझाद, जवाहरलाल वगैरे सारे बाहेर आले. जपान आला तर मी हातांत तरवार घेऊन लढेन असें आझाद म्हणाले. वातावरण आशेचें वाटलें; आणि इंग्लंडमधून क्रिप्स वाटाघाटीसाठीं येणार असे कळलें. क्रिप्स हा समाजवादी. रशियाचे कौतुक करणारा. जवाहरलालचा मित्र. आशा वाढल्या. आणि क्रिप्स आले. दिल्लीला बोलणीं सुरू झालीं. परंतु सारे ओंफस.

युध्दानंतर स्वातंत्र्य देऊं, असें सांगण्यांत आलें. परंतु आज काडीचेहि स्वातंत्र्य द्यायला ब्रिटिश सरकार तयार नव्हतें. क्रिप्स कदाचित् तडजोड करता. परंतु ब्रिटिश नोकरशाहीनें मोडता घातला. विरोधी भुतें उभीं करण्यांत आलीं. जिनांचा बाऊ करण्यांत आला. क्रिप्सचें इंग्लंडमध्यें महत्त्व वाढलें होतें. हिंदी प्रश्नहि तो सोडवता, तर चर्चिल हतप्रभ होऊन क्रिप्स पहिला मुत्सद्दी झाला असता. परंतु क्रिप्सचा बोजवारा उडवण्यांत आला आणि हिंदी स्वातंत्र्याचाहि.

कांहीं मिळालें तर नाहींच. परंतु हिंदुस्थानचे असे भाग पाडा, तसे भाग पाडा, वगैरे सुचवून आमच्यांत अधिकच दुफळी या साम्राज्य सरकारनें माजवली. महात्माजींना सात्त्वि संताप आला. राष्ट्र जगणार कीं मरणार असा प्रसंग आला असतांहि जी सत्ता फोडा व झोडा याच मार्गाचा अवलंब करते, त्या सत्तेची महात्माजींना चीड आली. ही सत्ता जाईल तेव्हांच ऐक्य होईल असे ते म्हणाले. हिंदु-मुस्लिम ऐक्याचा खरा मार्ग म्हणजे ब्रिटिश सत्ता येथून जाणें.

आणि महात्माजी तेजस्वी असा “चले जाव” मंत्र शिकवूं लागले. काँग्रेस का प्रचंड लढा करणार ? कम्युनिस्टांना लढा नको होता. काँग्रेसला हे कम्युनिस्ट विरोध करतील असा जेव्हां सरकारला विश्वास आला, तेव्हां कम्युनिस्टांची त्यांनीं सुटका केली. सुटका होताच “काँग्रेस मुस्लिम एकजुटीनें राष्ट्रीय सरकार” ही त्यांची घोषणा सर्वत्र दुमदुमूं लागली.

महात्माजींचा सूर चढूं लागला. सध्यांचें जिणें म्हणजे केवळ मरणें आहे असे ते म्हणाले. असल्या जीवनाला काडी लावून देणें बरें. स्वातंत्र्याशिवाय अत:पर जगणें म्हणजे पाप आहे, अशी उत्कट वाणी ते बोलूं लागले. जवाहरलाल म्हणाले, “महात्माजींच्या डोळयांत मला अपार उत्कटता दिसली. त्यांची तगमग दिसली.” महात्माजी म्हणाले, “माझी झोंप नाहींशी झाली.” घोषणा देशभर दुमदुमूं लागली.

आणि शेवटीं मुंबईस आठ ऑगस्टला तो स्वातंत्र्याचा ठराव झाला. महात्माजी सरकारबरोबर वाटाघाटी करणार होते. परंतु सरकारनें महात्माजी व काँग्रेस कार्यकारिणी समितीचे सर्व सभासद यांना अटक करून नेलें. देशभर भराभर सर्वत्र धरपकडी झाल्या; आणि जनतेनें कधीं केली नव्हती अशी चळवळ केली. प्रक्षुब्ध झालेल्या हिंदी जनतेनें अहिंसक बंड केलें. प्राणांची हिंसा जनतेनें केली नाहीं. खाजगी मालमत्ता लुटली नाहीं. कोठेंहि जातीय दंगे झाले नाहींत. प्राणांची हिंसा करावयाची नाही, हें सार्वभौम बंधन स्वत:ला घालून घेऊन जनता सरकारशीं लढत राहिली. “करेंगे या मरेंगे” हाच जनतेचा निर्धार होता.
देशांत अशी अभूतपूर्व चळवळ चालली असतां भाईजी कोठें होते ? कल्याण व विश्वास, संध्या नि हरणी यांची मुक्तता झाली होती. परंतु भाईजी तुरुंगांतच होते. सत्याग्रह करण्यापूर्वीच त्यांना अटक झालेली असल्यामुळें सत्याग्रही सुटले, तेव्हां त्यांची मुक्तता झाली नाहीं. ते एकटेच त्या वेळीं तुरुंगांत होते; आणि ऑगस्टचा ठराव होण्यापूर्वीं एके दिवशीं कल्याण नि विश्वास तुरुंगांत त्यांना भेटायला गेले. बराच वेळ भेट चालली. चर्चा झाली.

“भाईजी, तुमच्या सुटकेची खटपट आम्हीं चालविली आहे.” विश्वास म्हणाला.

“सुटका होणार नाहीं. मी कांहीं कम्युनिस्ट नाहीं.” ते म्हणाले.

संध्या

पांडुरंग सदाशिव साने
Chapters
संध्या 1 संध्या 2 संध्या 3 संध्या 4 संध्या 5 संध्या 6 संध्या 7 संध्या 8 संध्या 9 संध्या 10 संध्या 11 संध्या 12 संध्या 13 संध्या 14 संध्या 15 संध्या 16 संध्या 17 संध्या 18 संध्या 19 संध्या 20 संध्या 21 संध्या 22 संध्या 23 संध्या 24 संध्या 25 संध्या 26 संध्या 27 संध्या 28 संध्या 29 संध्या 30 संध्या 31 संध्या 32 संध्या 33 संध्या 34 संध्या 35 संध्या 36 संध्या 37 संध्या 38 संध्या 39 संध्या 40 संध्या 41 संध्या 42 संध्या 43 संध्या 44 संध्या 45 संध्या 46 संध्या 47 संध्या 48 संध्या 49 संध्या 50 संध्या 51 संध्या 52 संध्या 53 संध्या 54 संध्या 55 संध्या 56 संध्या 57 संध्या 58 संध्या 59 संध्या 60 संध्या 61 संध्या 62 संध्या 63 संध्या 64 संध्या 65 संध्या 66 संध्या 67 संध्या 68 संध्या 69 संध्या 70 संध्या 71 संध्या 72 संध्या 73 संध्या 74 संध्या 75 संध्या 76 संध्या 77 संध्या 78 संध्या 79 संध्या 80 संध्या 81 संध्या 82 संध्या 83 संध्या 84 संध्या 85 संध्या 86 संध्या 87 संध्या 88 संध्या 89 संध्या 90 संध्या 91 संध्या 92 संध्या 93 संध्या 94 संध्या 95 संध्या 96 संध्या 97 संध्या 98 संध्या 99 संध्या 100 संध्या 101 संध्या 102 संध्या 103 संध्या 104 संध्या 105 संध्या 106 संध्या 107 संध्या 108 संध्या 109 संध्या 110 संध्या 111 संध्या 112 संध्या 113 संध्या 114 संध्या 115 संध्या 116 संध्या 117 संध्या 118 संध्या 119 संध्या 120 संध्या 121 संध्या 122 संध्या 123 संध्या 124 संध्या 125 संध्या 126 संध्या 127 संध्या 128 संध्या 129 संध्या 130 संध्या 131 संध्या 132 संध्या 133 संध्या 134 संध्या 135 संध्या 136 संध्या 137 संध्या 138 संध्या 139 संध्या 140 संध्या 141 संध्या 142 संध्या 143 संध्या 144 संध्या 145 संध्या 146 संध्या 147 संध्या 148 संध्या 149 संध्या 150 संध्या 151 संध्या 152 संध्या 153 संध्या 154 संध्या 155 संध्या 156 संध्या 157 संध्या 158 संध्या 159 संध्या 160 संध्या 161 संध्या 162 संध्या 163 संध्या 164 संध्या 165 संध्या 166 संध्या 167 संध्या 168 संध्या 169 संध्या 170 संध्या 171 संध्या 172 संध्या 173 संध्या 174 संध्या 175 संध्या 176 संध्या 177 संध्या 178 संध्या 179 संध्या 180