Get it on Google Play
Download on the App Store

संध्या 35



माझें लग्न लागलेलें आहे

संध्येला एका पाठीमागून एक प्रियजनांचीं मरणें पाहावीं लागलीं. जणूं मरणाशीं तिचा परिचय होत होता. मरणाचे आघात सहन करण्याचा जणूं तिला अभ्यास होत होता. संध्या अकालीं गंभीर झाली. तिचें हास्य मंदावलें. खेळकरपणा कमी झाला. ती दु:खीकष्टी चेहरा करीत नसे. परंतु तिचें हंसणें पूर्वीप्रमाणें खेळकर नव्हतें. तिचें हंसणेंहि जरा गंभीर वाटे.

भीमराव गेल्यावर कांहीं दिवसांनी पुंडलिकराव वेगळे झाले. नारायणरावांचें कुटुंब मुलें घेऊन माहेरीं राहायला गेलें. संध्येची आई उडगी गांवांतच राही. तें लहानसे स्वतंत्र घर होते. शेतीवाडी वांटली गेली. संध्येची आई सारें पाहूं लागली. संध्येची आई हुशार व धोरणी होती. शेतीवाडी तिनें खंडानें देऊन टाकली. खायलाप्यायला घरीं कांहीं कमी पडलें नसतें. संध्येला दोन लहान भावंडे होतीं. अनु व शरद्. दोघें शाळेंत जात. संध्या घरींच आईला मदत करी. दुपारीं वाचून दाखवी. स्वत:हि वाची.

बरेच दिवसांत संध्येनें कल्याणला पत्र लिहिलें नव्हतें. घरांतील मरणांनी राष्ट्राचे झेंडे ती विसरून गेली होती. ती आतां पुन्हां पूर्वींच्या जीवनांत आली. अंधार दूर गेला. धुकें उडालें. पुन्हां प्रकाश येत होता. बाह्यत: ती कल्याणला विसरली होती. परंतु मनांत तो वाढतच होता. पहिली वाढ अंधारांत होते. नकळत होत असते.

मरणाची दु:खें मागें पडलीं. पुन्हां कल्याण दिसूं लागला. मल्लमूर्ति कल्याण ! प्रेमळ व काळयाभोर डोळयांचा कल्याण ! तिनें त्याला पत्र लिहिलें.

“प्रिय कल्याण,

तुला नमस्कार लिहूं, कीं काय लिहूं ? पूर्वी मी तुला नमस्कार लिहीत असें; परंतु नमस्कार दुरून करावा लागतो. मी का तुझ्यापासून दूर आहें ? तूं का माझ्यापासून दूर आहेस ? कल्याण, तूं अगदीं माझ्याजवळ आहेस. तूं माझ्याजवळ नसतास तर ह्या तीनचार महिन्यांतील दु:खं मीं कशीं सहन केलीं असतीं ? तुला माहीत नसेल, परंतु केवढाले प्रसंग आमच्यावर आले ! माझे सर्वांत वडील चुलते एकाएकीं देवाघरीं गेले. आणि माझ्यावर प्रेम करणारी आजी तीहि गेली. काका तिकडे गेले व इकडे आजीनं विहिरींत उडी घेतली. किती प्रेम ! जगांत कुठं असेल रे असं प्रेम ? कल्याण, मी मरेन का रे तुझ्यासाठीं ? तूं मरशील का माझ्यासाठीं ? मरण का सोपं असेल ? आजीनं विहिरींत नाहीं उडी घेतली, जणूं प्रेमसागरांत तिनं बुडी मारली. नारायणकाका गेले, आजी गेली, आणि कल्याण, थोडया दिवसांनीं माझे वडीलहि गेले ! तुझी संध्या पितृहीन झाली. मरणाआधीं बाबा किती प्रेमळ झाले होते. ते मला बाळ अशी हांक मारीत. ते मला जवळ घेत, उपदेश करीत. एके दिवशीं ते मला फिरायला घेऊन गेले. भीमेच्या तीरावर किती तरी वेळ आम्ही बसलों होतो. किती तरी बोलत होतो. बाबांचं जीवन म्हणजे एक कोडं होतं. त्यांचं जीवन म्हणजे एक झगडा होता. या पृथ्वीवरची हवा त्यांच्या आत्महंसाला जणूं सहन होईना. त्यांचा प्राणहंस उडून गेला. आणि आतां आम्ही सारीं वेगळीं झालो. पूर्वी मोठया घरांत आम्हीं राहात होतों. आतां आई व आम्ही भावंडं एका छोटया घरांत राहतों.

कल्याण, पूर्वी त्या मोठया घरांत आईचं प्रेम मला अनुभवतां आलं नाही. तें आतां भरपूर चाखतां येतं. शरद् व अनु शाळेंत जातात. आई व मी दोघं घरीं. पूर्वी आई मला राग भरे, मारीहि. परंतु आतां कधीं चुकूनहि रागवत नाहीं. घरांतील एका पाठीमागून एक झालेल्या मरणांनीं माझी आई का प्रेमळ झाली ? तापून लोखंडहि मऊ होतं. मग माणसं का लोखंडाहून कठोर असतील ?

आईच्या प्रेमाचा आस्वाद तुझी संध्या घेत आहे. आजीच्या प्रेमाला सुकलेली, आंचवलेली संध्या आईच्या प्रेमाची मालकीण बनली आहे. मी आईला पुस्तकं पोथ्या वाचून दाखवतें. आईला कठीण भाग समजावून देतें. संध्या हुशार आहे. हंसतोस काय, कल्याण ? आजीनं मला हुशांर केलं आहे. तूंहि हुशार झाला असशील. पुण्यांतील कुत्रींसुध्दा सुंदर व्याख्यानं देतात असं काका म्हणाले होते. नेहमीं व्याख्यानं ऐकून कुत्रींसुध्दा हुशार कां होणार नाहींत ? आणि जिथलीं कुत्री इतकीं हुशार, तेथील माणसं किती हुशार असतील ?

संध्या

पांडुरंग सदाशिव साने
Chapters
संध्या 1 संध्या 2 संध्या 3 संध्या 4 संध्या 5 संध्या 6 संध्या 7 संध्या 8 संध्या 9 संध्या 10 संध्या 11 संध्या 12 संध्या 13 संध्या 14 संध्या 15 संध्या 16 संध्या 17 संध्या 18 संध्या 19 संध्या 20 संध्या 21 संध्या 22 संध्या 23 संध्या 24 संध्या 25 संध्या 26 संध्या 27 संध्या 28 संध्या 29 संध्या 30 संध्या 31 संध्या 32 संध्या 33 संध्या 34 संध्या 35 संध्या 36 संध्या 37 संध्या 38 संध्या 39 संध्या 40 संध्या 41 संध्या 42 संध्या 43 संध्या 44 संध्या 45 संध्या 46 संध्या 47 संध्या 48 संध्या 49 संध्या 50 संध्या 51 संध्या 52 संध्या 53 संध्या 54 संध्या 55 संध्या 56 संध्या 57 संध्या 58 संध्या 59 संध्या 60 संध्या 61 संध्या 62 संध्या 63 संध्या 64 संध्या 65 संध्या 66 संध्या 67 संध्या 68 संध्या 69 संध्या 70 संध्या 71 संध्या 72 संध्या 73 संध्या 74 संध्या 75 संध्या 76 संध्या 77 संध्या 78 संध्या 79 संध्या 80 संध्या 81 संध्या 82 संध्या 83 संध्या 84 संध्या 85 संध्या 86 संध्या 87 संध्या 88 संध्या 89 संध्या 90 संध्या 91 संध्या 92 संध्या 93 संध्या 94 संध्या 95 संध्या 96 संध्या 97 संध्या 98 संध्या 99 संध्या 100 संध्या 101 संध्या 102 संध्या 103 संध्या 104 संध्या 105 संध्या 106 संध्या 107 संध्या 108 संध्या 109 संध्या 110 संध्या 111 संध्या 112 संध्या 113 संध्या 114 संध्या 115 संध्या 116 संध्या 117 संध्या 118 संध्या 119 संध्या 120 संध्या 121 संध्या 122 संध्या 123 संध्या 124 संध्या 125 संध्या 126 संध्या 127 संध्या 128 संध्या 129 संध्या 130 संध्या 131 संध्या 132 संध्या 133 संध्या 134 संध्या 135 संध्या 136 संध्या 137 संध्या 138 संध्या 139 संध्या 140 संध्या 141 संध्या 142 संध्या 143 संध्या 144 संध्या 145 संध्या 146 संध्या 147 संध्या 148 संध्या 149 संध्या 150 संध्या 151 संध्या 152 संध्या 153 संध्या 154 संध्या 155 संध्या 156 संध्या 157 संध्या 158 संध्या 159 संध्या 160 संध्या 161 संध्या 162 संध्या 163 संध्या 164 संध्या 165 संध्या 166 संध्या 167 संध्या 168 संध्या 169 संध्या 170 संध्या 171 संध्या 172 संध्या 173 संध्या 174 संध्या 175 संध्या 176 संध्या 177 संध्या 178 संध्या 179 संध्या 180