Get it on Google Play
Download on the App Store

अध्याय तेरावा

अर्जुन उवाच

प्रकृती पुरुषा तैसे क्षेत्र क्षेत्रज्ञयास जाणावे ॥

ज्ञानज्ञेयाचेही ज्ञान मजसि केशवा व्हावे ॥

श्री भगवानुवाच

कौंतेय शरीरा या क्षेत्र असे नाव या जगी आहे ॥

क्षेत्राचे ज्ञान जया क्षेत्रज्ञ नाव तयास देती हे ॥१॥

भारत सर्वा क्षेत्री राहे मी क्षेत्रज्ञ मीच समज ॥

क्षेत्रक्षेत्रज्ञाचें ज्ञान तेच मम ज्ञान हें उमज ॥२॥

ते क्षेत्र काय कसले स्वरुप शरिरा कसें विकार तया ॥

आले ते कोठोनी त्यांचे हे सर्वंगूण जाणाया ॥३॥अ

क्षेत्रज्ञहि कोण असे शक्‍ती त्याला असे पहा कैक ॥

इत्यादी आतां मी सांगे हे नीट सर्व तू ऐक ॥३॥ब

नाना रीत्या छंदी ऋषि बहुत पृथक निश्‍चये गाती ॥

ब्रह्मसूत्र पदामधे तर्क उदाहरण योजुनी युक्‍ती ॥४॥

अव्यक्‍त अशी माया बुद्धि अहंकार पाच जी थोर ॥

भूतें एक मनासह एकादश इंद्रियास आधार ॥५॥अ

ज्ञानेंद्रिय पाचाचे कर्मेंद्रियें हि पाच जी तयांचे ॥

आधार स्थान असे या इंद्रिय जनित पाच विषयांचे ॥५॥ब

सुखदुःख धृती इच्छा द्वेष संघचेतना विकारानी ॥

संक्षेपें हे कथितो क्षेत्र असे युक्‍त याच सर्वानी ॥६॥

दांभिकत्‍व मान नसे शांति अहिंसा स्वभाव सरळ मन ॥

आचार्याची सेवा शुद्धी स्थिरता तसेच संयमन ॥७॥

वैराग्य इंद्रियांच्या विषयासि मुळि नसे अहंकार ॥

व्याधि मरण जन्म जरा दुःखें समजेच सर्व दुःखकर ॥८॥

पत्‍नी गृह पुत्रावर आसक्‍ति हि असे स्नेह ना पार ॥

इष्ट अनिष्ट हि वस्तू जरि मिळे तरि मन राहते स्थीर ॥९॥

अव्वभिचारी माझी अनन्य भावे असे सदा भक्‍ती ॥

वास करी एकांती सामान्य जन संधी नसे प्रीती ॥१०॥

अध्यात्म ज्ञानाच्या नित्यत्वाचे सदाच जे भान ॥

आत्म दर्शन हे ज्ञान याच्याविण सर्व तेंच अज्ञान ॥११॥

ज्याच्या ज्ञाने मिळते मोक्ष ब्रह्म ते तुजसि मी कथितो ॥

सत् अन् असत् ही जे ज्या आदी अंतही मूळी नच तो ॥१२॥

सर्वत्र मुख नेत्र शिर हस्त पाद सर्व बाजुनि अंगा ॥

व्यापून जगा उरले असती की त्यास कर्ण सर्वांगा ॥१३॥

इंद्रिये मुळीच नसता इंद्रिय गुण सर्व भासती त्यात ॥

गुणात निर्गुण असुनी पोषक सर्वापरी न आसक्‍त ॥१४॥

बाहेर आत आहे भूतांच्या ते तसेच अचल चल ॥

न कळे सूक्ष्मत्वे ते निकट तरी दूर तेच राहील ॥१५॥

विभक्‍त नसताही ते विभक्‍त भासे समस्त भूताशी ॥

भूत्योत्पादक पोषक संहारक जाण हेच सर्वाशी ॥१६॥

तेजस्व्या तेजद ते ज्ञानज्ञेय तमा पार हि तेच ॥

ज्ञाने तेच मिळविणे सर्वा हृदयात राहते तेच ॥१७॥

क्षेत्र ज्ञान ज्ञेया विषयी मी थोडके असे कथिले ॥

भक्‍त ज्ञानाने या मम प्राप्‍तीला योग्य ही झाले ॥१८॥

प्रकृति पुरुष दोघे अनादि असती असेच तू समज ॥

विकार तैसे गुणही उत्पादक यास प्रकृति हे उमज ॥१९॥

कार्यकारण दोघांची प्रकृती पासून होय उत्पत्ती ॥

सुख दुःख भोगणेचे कारणास पुरुष हे नाव देती ॥२०॥

प्रकृतिस्थ पुरुष सेवी गुण जे जन्मति प्रकृतिचे योग ॥

सत् असत् योनिमधे जन्मा ये पुरुष याच गुण संगे ॥२१॥

पुरुष परा देही या महेश्‍वर भर्ता तसाच मति दाता ॥

परमात्मा ही म्हणती सर्व द्रष्टा तसाच तो भर्ता ॥२२॥

ज्ञान जया पुरुषाचे गुणा सहजी राहते प्रकृति तिचे ॥

वागो तो कैसाही न वाट्या ये पुर्नजन्म तयाचे ॥२३॥

ध्यानानें आत्म्याला अपूले ठायी कुणी जन पाहती ॥

कोणी जन सांख्याने कोणी आत्म्यास कर्मयोग रिती ॥२४॥

ज्ञान नसे काहीना या योगांचे तयास इतरानी ॥

उपदेशिले तयावर अपुला विश्‍वास पूर्ण ठेवोनी ॥२५॥अ

श्रद्धेने ऐशाही जे जन ईश्‍वर उपासना करिती ॥

मत्परायण असे ते त्या योगे मृत्यु भीतिला तरती ॥२५॥ब

स्थावर जंगम वस्तू भरतर्षभ या जगामधें असती ॥

क्षेत्र क्षेत्रज्ञाच्या संयोगे त्यास होय उत्पत्ती ॥२६॥

समभावे जो भूतीं भूत मात्र सर्व नाश जरि झाले ॥

अविनाशी त्या समजे परमेश्‍वर ज्ञान हें तया झाले ॥२७॥

सम सर्वा ठायी जो ऐशा परमेश्‍वरास ओळखतो ॥

घात न करी अपुला परम गतिस तोच शेवटी जातो ॥२८॥

प्रकृती कर्में करिते आत्मा देही करी न काहीच ॥

ऐसेच समजणारा जाणावा जाणता खरा तोच ॥२९॥

जीव भिन्न असुनीही पाहे ते सर्व एक सत्वांत ॥

विस्तार हा तयाचा समजे तेव्हाच मिळे ब्रह्मात ॥३०॥

गुण आदी रहित असे अव्यय तो वास सर्व भूतात ॥

तो न करी काहीही होई नाही कशा मधे लिप्‍त ॥३१॥

आकाश सूक्ष्म यास्तव होते न कधी कशा मधे लिप्‍त ॥

देही नित्य वसे परि आत्मा तो सर्व थैवहि अलिप्‍त ॥३२॥

रवि एकला, परी तो प्रकाश देतो समस्त जगताला ॥

क्षेत्रज्ञ एक भारत प्रकाशि तो या सर्व क्षेत्राला ॥३३॥

क्षेत्र क्षेत्रज्ञातिल भेद तसा प्रकृति बंध भूतांचा ॥

जाणनि केवि तुटे हें ज्ञान त्या लाभ होय ब्रह्माचा ॥३४॥

सारांश

शा.वि.

कृष्णा ती प्रकृती कशी पुरुष ही क्षेत्रज्ञ तो क्षेत्र ते ॥

कैसे ते असती कथी मम मनीं इछा मिळो ज्ञान ते ॥

देहा क्षेत्र पुरुष जीव समजे क्षेत्रज्ञ मी पार्थ हे ॥

कार्ये कारण यासही प्रकृति जी हे तूच ती जाण हे ॥१॥

समश्लोकी भगवद्‌गीता

संकलित
Chapters
प्रस्तावना समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय पहिला समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय दुसरा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय तिसरा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय चवथा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय पांचवा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय सहावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय सातवा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय आठवा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय नववा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय दहावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय अकरावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय बारावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय तेरावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय चौदावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय पंधरावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय सोळावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय सतरावा समश्लोकी भगवद्गीता अध्याय अठरावा कोण तू----? अध्याय पहिला अध्याय दुसरा अध्याय तिसरा अध्याय चवथा अध्याय पांचवा अध्याय सहावा अध्याय सातवा अध्याय आठवा अध्याय नववा अध्याय दहावा अध्याय अकरावा अध्याय बारावा अध्याय तेरावा अध्याय चौदावा अध्याय पंधरावा अध्याय सोळावा अध्याय सतरावा अध्याय अठरावा